Ελλαδικού αυτοκέφαλου παραλειπόμενα

Notes Pertaining to Edition and Bibliographic History: 1 η έκδ. 1983. 2η αναθ. έκδ. Δόμος, 1989.

Internal Bibliographies/Indexes Note: Περιέχει βιβλιογραφικές αναφορές (σ. [443]-450) και ευρετήριο ονομάτων (σ. [451]-455).

Contents Note: Περιεχόμενα: Μέρ. Α΄. Άγνωστη απόπειρα αυτονομήσεως της Εκκλησίας της Επτανήσου (1831) -- μερ. Β΄. Ενότητα και αυτοκεφαλία στην Ορθοδοξία -- Μέρ. Γ΄. Η λύση του ελλαδικού δράματος -- μέρ. Δ΄. Έγγραφα του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών για το "Εκκλησιαστικό ζήτημα".

Summary or Abstract: Με την έκρηξη της Ελληνικής Επαναστάσεως ετέθη στην πράξη το ζήτημα της περαιτέρω σχέσεως των Επισκοπών της Ελλάδος με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που ευρίσκετο μέσα στην επικράτεια του Σουλτάνου, εναντίον του οποίου είχε επαναστατήσει ο Ελληνικός Λαός. Ιδιαίτερα ο κύκλος των Διαφωτιστών, περισσότερο ευαίσθητων στην ιδέα της ελευθερίας, ποτισμένος από το δυτικό πνεύμα –αντίποδα της ελληνορθόδοξης παραδόσεως– και φυσικά φανατικά προσκολλημένος στην αρχή των εθνοτήτων –προϊόν της δυτικής πολιτικής νοοτροπίας–, προπάντων όμως εγκλωβισμένος στις δυτικογενείς προκαταλήψεις για το Βυζάντιο και φυσικά και τη Ρωμηοσύνη, έγινε ο προπαγανδιστής της ανεξαρτοποιήσεως (αυτοκεφαλίας) της Ελλαδικής Εκκλησίας από τη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που ήταν υπόδουλο, όπως συνήθιζαν να λέγουν, στον Σουλτάνο.
Πρωτοπόρος –και στο σημείο αυτό- υπήρξε ο εκ των Διαφωτιστών Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), «φωτιστής» μεν του Έθνους μας, αλλά και initiatior αλλοιωτικών της ουσίας μας καινοτομιών στον εκκλησιαστικό χώρο και την πνευματική μας συνείδηση. Ο Κοραής, ούτε λίγο ούτε πολύ, έβλεπε τη διαδικασία της ελλαδικής αυτοκεφαλίας έξω από κάθε κανονική τάξη, ως μια «θρησκευτική» επανάσταση εναντίον τού Πατριαρχείου, αναγκαία συνέπεια της προηγηθείσης πολιτικής επαναστάσεως εναντίον του Σουλτάνου.
Μέχρι την ολοκλήρωση του απελευθερωτικού Αγώνος, η διακοπή των κανονικών σχέσεων δεν είχε, ούτε έλαβε τον χαρακτήρα πραξικοπηματικής ανεξαρτοποιήσεως της Ελλαδικής Εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Κατά την επιγραμματική διατύπωση του Κ. Οικονόμου του εξ Οικονόμων, από την αρχή του Αγώνος μέχρι το 1832 «εν ουδεμιά εθνική συνελεύσει ουδαμού ουδέποτε φαίνονται (οι Έλληνες) ούτε ψηφίσαντες, ούτε βουλευσάμενοι τον από της Μ. Εκκλησίας αυτογνώμονα και βίαιον χωρισμόν». Οι αγωνιζόμενοι Έλληνες (όχι, φυσικά, οι της διασποράς και μάλιστα οι διανοούμενοι διαφωτιστές, που εν πολλοίς δεν μετείχαν στον αγώνα) δεν μπορούσαν ούτε να διανοηθούν την εποχή αυτή δημιουργία «αυτοκεφάλου» Ελλαδικής Εκκλησίας, παρά τα αντίθετα κοραϊκά κηρύγματα.
Παρά τις ενέργειες των Εθνοσυνελεύσεων αλλά και του Ιωάννη Καποδίστρια, η ιδέα της «Ελλαδικής Αυτοκεφαλίας» επικράτησε, ευνοούμενη από το πνεύμα της εποχής και την εκ μέρους των πολιτικών καλλιεργούμενη νοοτροπία. Ενσαρκωτής του πνεύματος αυτού, ως πιστός φορέας των ιδεών της Δύσεως και του Κοραή, υπήρξε ο Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784-1860), ο οποίος ήταν και ο κυρίως εμπνευστής του αυτοκεφάλου. Η κοσμογονική σημασία της πραξικοπηματικής και αντικανονικής ανακηρύξεως του αυτοκεφάλου της Ελλαδικής Εκκλησίας, φάνηκε από τις συνέπειές της, που προεκτείνονται μέχρι την εποχή μας, παρ’ όλες τις μετέπειτα βελτιώσεις, αφού η δυτικότροπη ορθολογική δομή του Νεοελληνικού Κράτους, όχι μόνο δεν άλλαξε έκτοτε, αλλά περισσότερο ενισχύθηκε.