Λειτουργική

General Notes: Περιέχει πίνακες: όρων, πηγών της λατρείας, εκκλησιαστικών συγγραφέων.

Internal Bibliographies/Indexes Note: Περιέχει βιβλιογραφικές παραπομπές και ευρετήριο.

Contents Note: τ.Α΄ Περιεχόμενα:
ΕΒΡΑΪΚΗ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ
Πηγές για τη μελέτη της εβραϊκής λατρείας κατά την εποχή της Καινής Διαθήκης
Βασικοί όροι της εβραϊκής λατρείας, οι οποίοι ενδιαφέρουν την έρευνα των σχέσεών της με τη χριστιανική Λατρεία
-Καινή Διαθήκη και εβραϊκή λατρεία (μαρτυρίες και διαφοροποιήσεις στον πρώτο Χριστιανισμό)
-Οι επιδράσεις της εβραϊκής επί της χριστιανικής λατρείας
-Η βαπτισματική πρακτική των Εβραίων, το βάπτισμα του Ιωάννου και το χριστιανικό Βάπτισμα : προς μία συνθετική θεώρηση
-Ο Μυστικός Δείπνος : από την εβραϊκή τελετή στην Ευχαριστία
-Η Λατρεία "εν Πνεύματι και αληθεία" ως άξονας διαφοροποίησεως της χριστιανικής από την εβραϊκή Λατρεία
Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΕΚΤΟΣ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΑΠΤΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ: ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΕΩΣ ΤΟΥ 4ου ΑΙΩΝΟΣ
-Η προσευχή του Ιησού - Προσευχή της Πρώτης Εκκλησίας
-Κείμενα προσευχής στην αποστολική κοινότητα
-Οι ύμνοι της Καινής Διαθήκης
-Η προσευχή εκτός της Θείας Ευχαριστίας και του Βαπτίσματος στις λειτουργικές πηγές των τεσσάρων πρώτων αιώνων
Η "ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΜΥΗΣΗ" ΣΤΙΣ ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΕΣ ΤΗΣ Κ.Δ. ΠΗΓΕΣ, ΕΩΣ ΤΟΥ Δ΄ ΑΙΩΝΑ
-Το Βάπτισμα κατά την μετά την Κ.Δ. εποχή εώς του Δ΄ αιώνα
-Το Μυστήριο του Χρίσματος : ιστορία και θεολογία εώς του Δ΄ αιώνα
-Ο σύνδεσμος της Θείας Ευχαριστίας με το Βάπτισμα και το Χρίσμα

Contents Note: τ.Β΄ Περιεχόμενα:
ΚΕΦ.Α': ΘΕΙΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ
Α. Η έννοια της "θυσίας"
1. Εισαγωγικά
2. Η θυσία του Αβραάμ ως προτύπωση της Θ. Ευχαριστίας
Τα στοιχεία της θυσίας του Αβραάμ, τα οποία προϊδεάζουν για την Θ. Ευχαριστία
Η παλαιοδιαθηκική τυπολογία στην Κ.Δ. περί της θυσίας του Αβραάμ ως προτυπώσεως της Θ. Ευχαριστίας
Ο Αβραάμ και Ισαάκ στην Κ.Δ. ως τυπολογία περί της σταυρικής θυσίας
Η αντιστοιχία του Ισαάκ με τον Ιησού, στοιχείο που ενισχύει την μορφή του Αβραάμ ως προτυπωτική της σταυρικής θυσίας
Η ερμηνεία των εκκλησιαστικών συγγραφέων για την θυσία του Αβραάμ ως προτύπωση της Θ. Ευχαριστίας
3. Η θυσία του μόσχου ως προτύπωση της Θ. Ευχαριστίας
α) Παλαιοδιαθηκική προσέγγιση
"Αγιαστική θυσία"
Θυσία εξιλαστήριος υπέρ αμαρτιών
β) Η εκκλησιαστική γραμματεία περί της θυσίας του μόσχου ως προτυπώσεως της Θ. Ευχαριστίας
Ιησούς, ο "θυόμενος μόσχος"
Ιησούς, ο "μόσχος ο σιτευτός"
Η διαφοροποίηση της σταυρικής θυσίας από τις θυσίες μόσχων
γ) Η έννοια του Κυρίου ως "θυόμενου μόσχου" στην Οπισθάμβωνο ευχή της Θ. Λειτουργίας του Μ. Βασιλείου
4. Η θυσία του Ολοκαυτώματος
5. Η πασχαλιά θυσία
6. Ο Χριστός προσφέρεται ως θυσία
Β. Η έννοια της "ευλογίας" και "ευχαριστίας"
Η Παλαιά Διαθήκη
Η εβραϊκή λατρεία
Γ. Άλλες ευχαριστιακές προτυπώσεις της Π.Δ.
Ο άρτος και ο οίνος
Ο Μελιχισεδέκ
Η ευλογία του Ιακώβ από τον Ισαάκ
Το Ησαΐου 6, 1-7
Το Ησ. 33, 13-19
Η προφητεία του Μαλαχίου
Η προσφορά της σεμιδάλεως
ΚΕΦ.Β': Η ΘΕΙΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ
Α. Το Α' Κορ. 11, 23-32
1. Ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου
Η αποστροφή του Παύλου περί της Θ. Ευχαριστίας ως "αναμνήσεως"
Η "καταγγελία του θανάτου του Κυρίου" άχρι ου έλθη
Η ανάξια προσέλευση στη Θ. Ευχαριστία (Α' Κορ. 11, 27-32)
Η Α' Επιστολή προς Κορινθίους ως εισαγωγή στην τέλεση της Θ. Ευχαριστίας
2. Η έννοια της λειτουργικής παραδόσεως
Επισημάνσεις με αφορμή το κείμενο
Η διαμόρφωση μιας ευχαριστιακής λειτουργικής παραδόσεως
Β. Το "Κυριακό Δείπνο"
Γ. Η "κλάσις του άρτου"
Οι μαρτυρίες εκ των Ευαγγελίων
Οι μαρτυρίες των Πράξεων και του απ. Παύλου
Αξιοσημείωτες ερμηνευτικές θεωρήσεις
Δ. Η ιωάννειος ευχαριστιακή θεολογία
1. Ιω. 6, 27-63
Σχόλια επί του κειμένου
Ιω. 13, 29: ο χαρακτήρας του Μυστικού Δείπνου
Α' Ιω. 4, 10: η έννοια του "ιλασμού"
Α' Ιω. 5, 5-8
2. Το θαύμα της Κανά
Ε. Η Θ. Ευχαριστία ως "θυσία" στις Επιστολές του απ. Παύλου
1. Οι μαρτυρίες της Προς Εβραίους Επιστολής
Εβρ. 13, 10-16
Η έννοια του Χριστού ως Αρχιερέως στην προς Εβραίους επιστολή
2. Η έννοια της "θυσίας" στις υπόλοιπες Επιστολές του απ. Παύλου
Ρωμ. 3, 25: η θυσία του Κυρίου ως "ιλασμός"
β) Ρωμ. 12, 1-2
γ) Πτυχές της έννοιας της θυσίας σε άλλες (πλην της προς Ρωμαίους) Επιστολές
ΣΤ. Οι Καθολικές Επιστολές
Ζ. Η Θ. Ευχαριστία στην Αποκάλυψη του Ιωάννου
ΚΕΦ.Γ': ΟΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΩΝ Α'-Δ' ΑΙ.
Η Α' Επιστολή του Κλήμεντος Ρώμης προς Κορινθίους
Η επιστολή Πλινίου, του Νεοτέρου (112 μ.Χ.)
Η Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων (αρχές του 2ου μ.Χ. αι.)
Οι μαρτυρίες του Ιγνατίου Αντιοχείας (+ 107)
Οι μαρτυρίες του Ιουστίνου, Φιλοσόφου και Μάρτυρος (+ 165)
Οι ευχαριστιακές επιγραφές Αβερκίου και Πεκτορίου (τέλος 2ου μ.Χ. αι.)
Η Θ. Ευχαριστία στις μαρτυρίες του Ειρηναίου Λυώνος (+ 202 μ.Χ.)
Οι ευχαριστιακές μαρτυρίες Κλήμεντος του Αλεξανδρέως (+ προ του 215 μ.Χ.)
Οι ευχαριστιακές μαρτυρίες στον Τερτυλλιανό (+ μετά το 225 μ.Χ.)
Η Θ. Ευχαριστία στην Αποστολική Παράδοση του Ιππολύτου Ρώμης (+235) [...]
ΚΕΦ.Γ': ΟΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΩΝ Α'-Δ' ΑΙ.
ΚΕΦ.Δ': ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΛΙΞΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ
ΚΕΦ.Ε': ΟΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΩΝ Ε'-Θ' ΑΙ.
ΚΕΦ.ΣΤ': Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ
ΚΕΦ.Ζ': ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Θ. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ 6ου-15ου αι.
ΚΕΦ.Η': Ο ΑΡΤΟΣ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΣ: Η ΠΕΡΙ ΑΖΥΜΩΝ ΕΡΙΣ ΤΟΥ 11ου ΑΙ.
ΚΕΦ.Θ': Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΗΓΙΑΣΜΕΝΩΝ ΔΩΡΩΝ
ΚΕΦ.Ι': ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ
ΚΕΦ.ΙΑ': Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΕΥΧΟΛΟΓΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ Θ. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΣ

Summary or Abstract: τ.Α΄: Η θεματολογία μελέτης του παρόντος τόμου συνιστά τα θεμέλια της περαιτέρω έρευνας, εφόσον ερευνώνται οι ρίζες της χριστιανικής λατρείας στα πλαίσια της συνάφειας και της διαφοροποιήσεώς της από την εβραϊκή, οι περί προσευχής μαρτυρίες τόσο του αρχέγονου όσο και του ύστερου Χριστιανισμού, καθώς και τα σχετικά με τις λειτουργικές πτυχές της μυήσεως στην εκκλησία (Βάπτισμα-Χρίσμα-Θ.Ευχαριστία). Ο παρών τόμος οριοθετεί την έναρξη μιας μελλοντικής συγγραφικής πορείας. Οι κανόνες συγγραφής ακολούθησαν τη σύγχρονη επιστημονική δεοντολογία:η βιβλιογραφία εκτίθεται στην αρχή κάθε ερευνητικής ενότητας, οι πηγές ερευνώνται σε βάθος και σε συνάφεια μεταξύ τους και οι σημαντικότερες βιβλιογραφικές αναφορές επί των υπό έρευνα θεμάτων προβάλλονται ως κρινόμενες θέσεις.

Summary or Abstract: τ.Β΄: «Στις ερευνητικές μας αναζητήσεις, η ολοκληρωμένη μελέτη της Θ. Ευχαριστίας (κέντρου και κορυφώσεως της χριστιανικής Λατρείας) αποτελεί «όφλημα» παλαιό. Μέσα στη μακρυνή διαδρομή σπουδής και έρευνας στο χώρο της Ιστορίας και θεολογίας της Λατρείας, η Θ. Ευχαριστία απετέλεσε πολλάκις αντικείμενο εμβαθύνσεων και αφορμή προβληματισμών. Οι εμπειρίες από τις διδασκαλίες μεγάλων αειμνήστων διδασκάλων μας, από τις μελέτες κορυφαίων επιστημονικών έργων (κυρίως του 20ού αι.), από τις ανταλλαγές απόψεων μεταξύ σημαντικών ομοτέχνων στα πλαίσια Συνεδρίων, από δικές μας επιμέρους έρευνες περί τη Θ. Ευχαριστία, αλλά (κυρίως) από τη μαθητεία στους μεγάλους ευχαριστιακούς θεολόγους (Πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς), όλα αυτά αναζητούσαν τη συστηματική καταγραφή και περαιτέρω ανάλυση».
Ο καθηγητής-συγγραφέας διεξέρχεται όλες τις ιστορικο-θεολογικές πτυχές του Μυστηρίου της Θ. Ευχαριστίας, από τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης μέχρι την υστεροβυζαντινή χειρόγραφη ευχολογιακή παράδοση. Έχοντας ήδη εκθέσει τα σχετικά με τον Μυστικό Δείπνο (στον Α' τόμο της Λειτουργικής), εμβαθύνει στην ερμηνεία πηγών, τοποθετείται σε θέματα ερευνητικών διαφωνιών και διαλέγεται με την παλαιότερη και σύγχρονη βιβλιογραφία. Πρόκειται για μια μελέτη που δεν περιορίζεται στα πλαίσια του θεολογικού γνωστικού αντικειμένου της λειτουργικής επιστήμης, αλλά υπεισέρχεται τόσο στον βιβλικό, όσο και στον συστηματικό κλάδο της θεολογίας, προσεγγίζοντας το κέντρο του μυστηρίου της σωτηρίας και της εν Χριστώ ζωής: προσεγγίζοντας αυτό, το οποίο ο απ. Παύλος αποκαλεί «καταγγελία του θανάτου του Κυρίου» άχρι ου έλθη (Α' Κορ. 11, 26). (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)